Η ΛΙΤΑΝΕΙΑ

Μένει να διερευνήσουμε την υπόθεση της λιτανείας και νομίζω ότι υπάρχει λογική εξήγηση. Το πρώτο που πρέπει να επισημανθεί είναι πως η Θεσσαλονίκη δεν απελευθερώθηκε στις 26 Οκτωβρίου, η καθιέρωση της ημερομηνίας έγινε για καθαρά θρησκευτικούς λόγους προκειμένου να συνδεθεί με τον Αγιο Δημήτριο και την παλιά εκκλησία. Εκείνο που ελάχιστοι γνωρίζουν είναι πως το 1935 καθιερώθηκε για πρώτη φορά η 26η Οκτωβρίου ως εθνική γιορτή. Γράφει η “Ακρόπολις” στις 27/10/1935: “Με εξαιρετικήν επισημότητα επανηγυρίσθη χθες, η δια πρώτην φοράν καθιερωθείσα ως εθνική εορτή επέτειος της καταλήψεως της Θεσσαλονίκης. Την πρωίαν εις τον Μητροπολιτικόν Ναόν ετελέσθη πανηγυρική δοξολογία”. Ανάλογος γιορτασμός έγινε σε όλη την Ελλάδα και στο Νησί προφανώς αυτός ο γιορτασμός έγινε στον εορτάζοντα Αγιοδημήτρη για να ακολουθήσει η λιτάνευση καθώς παντού έγιναν εκδηλώσεις ανάλογες με αυτές των εθνικών επετείων, με παρελάσεις στρατιωτικών τμημάτων και συναθροίσεις μαθητών, σωματείων κλπ. Παρέλαση μαθητών ως συμπληρωματική ή αντί της στρατιωτικής έγινε για πρώτη φορά την επόμενη χρονιά. Ξεκίνησε την 25η Μαρτίου όταν ο Μεταξάς ήταν υπουργός Στρατιωτικών και ουσιαστικά πρωθυπουργός, θέση την οποία πήρε με… ανάθεση από το Βασιλιά Γεώργιο Β΄ μετά από 20 ημέρες. Και έγινε με πολύ μεγαλύτερη αυστηρότητα την επόμενη εθνική γιορτή στις 26 Οκτωβρίου 1936 όταν ήδη είχε επιβληθεί η δικτατορία Μεταξά και από τα δημοσιεύματα φαίνεται ότι επιχειρείτο απ’ ευθείας σύνδεση της γιορτής με την 4η Αυγούστου. Με την εκμετάλλευση του γεγονότος ότι ο Μεταξάς ως υψηλόβαθμος επιτελικός αξιωματικός είχε διαπραγματευτεί μαζί με τον Βίκτωρα Δουσμάνη την παράδοση της Θεσσαλονίκης από τον Τούρκο στρατηγό Ταξίν Χασάν Πασά. Ετσι ο Μεταξάς πηγαίνει στη Θεσσαλονίκη για τους πανηγυρισμούς και επιθεωρεί παρέλαση των μαθητών που… δεν του άρεσε. Πάλι στην “Ακρόπολις” και το φύλλο της 27/10/1936: “Το παράστημα των μαθητών δεν ικανοποίησεν απολύτως τον πρωθυπουργόν, ο οποίος εδήλωσεν ότι θα καλέσει δια την Τετάρτην το απόγευμα τους καθηγητάς και θα τους δώσει διαταγάς δια την αρτιωτέραν εμφάνησιν των μαθητών και μαθητριών”. Ετσι το μαθητικό… τσούρμο που εμφανιζόταν καμμιά φορά σε διάφορες γιορτές σαν σε… διαδήλωση, μπήκε στα στρατιωτικά καλούπια συμφώνως “προς τας διαταγάς” που έδωσε ο Μεταξάς στους καθηγητές. (καμία πρόθεση ανακίνησης του θέματος των παρελάσεων, απλώς… προέκυψε στη ροή και έχει ένα ενδιαφέρον).

Με δεδομένα όλα αυτά, θεωρώ ότι η λιτανεία της 26ης Οκτωβρίου αποτελεί “κατάλοιπο” των εκδηλώσεων της ημέρας ως “εθνικής γιορτής”, που γιορταζόταν όπως ήταν λογικό στον Αγιοδημήτρη με λιτανεία και παρέλαση.

ΠΑΛΙΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Σε ανύποπτο χρόνο έχουμε καταγραφές οι οποίες χρονολογούν την εκκλησία από το 12ο αιώνα. Υπάρχει μια αναφορά του σπουδαίου αρχιτέκτονα Αμπελ Μπλουέ που ήταν ο διευθυντής Αρχαιολογίας και Αρχιτεκτονικής της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής, στην οποία σημειώνονται τα εξής: «Παρατηρούμε στην πόλη μια μεσαιωνική εκκλησία, αρκετά αξιόλογη αλλά και άλλες εκκλησίες μικρότερης σημασίας». Οπως φαίνεται η εκκλησία κάνει εντύπωση σε ειδικούς αλλά και στρατιωτικούς που επισκέπτονται την περιοχή συμμετέχοντας στην επιστημονική αποστολή.

Θα περάσουν κάποια χρόνια για να συναντήσουμε την επόμενη και πολύ συγκεκριμένη αναφορά για την εκκλησία. Ο σπουδαίος Γάλλος συγγραφέας και ιστορικός Ιωάννης-Αλέξανδρος Μπισόν που ερεύνησε τα μνημεία της περιοχής την περίοδο 1840-1841 γράφει: «Επισκεφθήκαμε την εκκλησία του Νησιού, η οποία είναι βυζαντινής κατασκευής, του 12ου αιώνα, αλλά δεν παρουσιάζει κανένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον». Μετά από πολλά χρόνια ο Αθαν. Πετρίδης συνεχίζει να παρατηρεί ότι το μοναδικό μνημείο της πόλης είναι «ο ναός του Αγίου Δημητρίου φέρων τύπον βυζαντινόν». Ο βυζαντινολόγος Μπον που πέρασε από την περιοχή τη δεκαετία του 1950, αναφέρεται στην εκτίμηση του Μπισόν και τονίζει ότι δεν είδε «καμία αρχαία εκκλησία». Το παράδοξο έχει τη δική του ερμηνεία: Ο Μπον δεν γνωρίζει ότι η εκκλησία που αντικρίζει είναι κτισμένη σε δύο φάσεις. Η ανατολική πλευρά είναι αυτή στην οποία αναφέρονται όλοι οι ερευνητές του 19ου αιώνα, ενώ η δυτική που είναι και υψηλότερη, αποτελεί επέκταση της εκκλησίας μάλλον τη δεκαετία του 1920.

Η ΕΚΔΟΧΗ ΓΟΥΝΑ

Με διαφορετική συλλογιστική τοποθετεί στην ίδια περίοδο την εκκλησία του Αγ. Δημητρίου ο Θεοδ. Γούνας, στην εργασία που προαναφέρθηκε: “Η αρτισύστατος πόλις, ούσα τότε το τρίτον της νυν περιωρίζεταο συσταθεισών βραδύτερον των δύο συνοικιών) μόνον εις την συνοικίαν την εκ των τότε πολλών τελμάτων Λιμνοχώρι ονομασθείσα (Λιμοχώρι σήμερον εκ κακής παραφθοράς). Τοσούτον δ’ ανεπαρκείς ήσαν αι αγροτικαί μάλλον καλύβαι ομοιάζουσαι οικίαι της πόλεως, ώστε αν αυταίς κατά την γεροντοτέρων μαρτυρίαν ώκουν μετά των ανθρώπων αναμίξ τα κατοικίδια ζώα. Τας 300 περίπου ποιμενικάς της οικογενείας, καθώς και σήμερον, εις προσευχήν εκάλη τότε ο κώδων του αγίου Δημητρίου, εκκλησίας βυζαντινής τέχνης προ της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως κτισθείσης. Δεν βεβαιούμεν απολύτως τούτο. Αλλά και όμως ότι αύτη υπό των οικιστών της Μεσσήνης εκτίσθη δυσκόλως παραδεχόμεθα. Δια τον σπουδαίον λόγον πρώτον ότι μετά την της Κωνσταντινουπόλεως άλωσιν ου μόνον η ανέγερσος χριστιανικών εκκλησιών ουδαμού επετράπη, αλλά και αι υπάρχουσαι ακόμη μετεβλήθησαν εις τζαμία και δεύτερον δια την γνησιότητα της καθαρώς βυζαντινής τέχνης του ναού. Εκξωκκλήσι λοιπόν ήτο πριν η πόλις κατωκηθή, αλλ’ υπό τινος όμως, πότε, και όπερ πάντων σπουδαιότερον διότι εκτίσθη εις τον ακατοίκητον τόπον, ιδού ζητήματα εις τα οποία ουδέν δυνάμεθα θετικόν ν’ απαντήσωμεν αποκλειομένης εντελώς μάλιστα και της απλής προϋποθέσεως ακόμη ότι κατά το Μεσαίωνα η πόλις υπήρχεν.

Το μέρος τούτο προετιμήθη δ’ υπέρ παν άλλου υπό των αποίκων, καίτοι βαλτώδες, ου μόνον δια την άφθονόν του βοσκήν, αλλά και διότι εις αυτό υπήρχεν ναός έτοιμος, ο νυν, και μάλιστα ελεύθερος αβεβήλωτος. Δεν αποκλείεται, φρονούμεν, η γνώμη ότι αφορμή της συστάσεως της πόλεως εγένετο ο ναός, αν τις εσκέφθη ότι από Ξωμώνια και πολλαί άλλαι κώμαι της Πελοποννήσου εγένοντο. Οφείλομεν να ομολογήσωμεν, ότι η πλειονότης των εν Μεσσήνη γερόντων (διότι έχουσι διαιρεθεί προκειμένολυ περί της ιστορίας του ναού της πόλεως) δεν συμφωνεί μεθ’ ημών. Υποστηρίζει ότι ιδρύθη τω 1705 υπό Δημητρίου τινός Βρισιώτου καταθέσαντος το πλείστον εξ ιδίων”.

Ο Βρυσιώτης ήταν υπαρκτό πρόσωπο και μάλιστα παπάς. Μόνο που τον έλεγαν Νικήτα όπως προκύπτει από Ενετικές πηγές στις οποίες αναγράφεται ότι αυτός είχε μισθώσει το… πέρασμα του Παμίσου από το Νησί στην Καλαμάτα το 1699 όταν: «εκμισθώνεται για 5 χρόνια το πέρασμα του Πάμισου με βάρκα από το Νησί στην Καλαμάτα, για 15 ρεάλια το έτος. Εκμισθωτής ήταν ο παπά- Νικήτας Βρυσιώτης από το Νησί με τιμές ναύλων που ήταν προκαθορισμένες»*.

Η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου υπάρχει στην απογραφή της εκκλησιαστικής περιουσίας που έγινε από τους Ενετούς το 1699 και μια ακόμη το 1700, αυτές είναι και οι πρώτες καταγραφές σε γραπτή πηγή για την εκκλησία.

ΤΟ ΛΙΜΟΧΩΡΙ

Η εκδοχή του Γούνα για την προέλευση του ονόματος αναπαράγεται άκριτα και αστήρικτα μέχρι σήμερα. Εχει ενδιαφέρον να δούμε την ιστορία του χωριού (γιατί για χωριό επρόκειτο, διαφορετικό από το Νησί που ήταν ένα άλλο χωριό αλλά οι Ενετοί μαζί με την «Ενορία του Σακελλάριου», του Αγιάννη δηλαδή, τα ενοποίησαν στη «χώρα Νησίον» που σημαίνει κατοικημένοι περιοχή με διάσπαρτους οικισμούς).

Οι πόλεις και οι σημαντικοί οικισμοί δεν δημιουργούνται σε μια νύχτα. Είναι αποτέλεσμα μιας εξελικτικής διαδικασίας όταν συντρέχουν πολιτικοί, οικονομικοί και κοινωνικοί λόγοι. Ετσι το Νησί μπορεί να παίρνει τη θέση του στην ιστορία το 1293 μέσω της γαλλικής εκδοχής του «Χρονικού του Μορέως» που περιγράφει την κατάκτηση της Πελοποννήσου από τους Φράγκους, η διαπίστωση όμως αυτή οδηγεί στο συμπέρασμα ότι στην περιοχή προϋπήρχε οικισμός (ενδεχομένως και οικισμοί) από τη βυζαντινή εποχή.

Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, η κατάσταση στην Πελοπόννησο φαίνεται να σταθεροποιείται μετά τα μέσα του 10ου αιώνα, όταν σταματούν οι επιδρομές των Σαρακηνών πειρατών. Την ίδια περίοδο οι βυζαντινοί με βάσεις τη Μεσσήνη-Βουλκάνο και το κάστρο Φαρών-Καλαμάτα, απώθησαν τους Σλάβους στα βουνά. Ετσι εδραιώνεται η βυζαντινή κυριαρχία στην περιοχή του μεσσηνιακού κάμπου. Το 1082 με χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού εγκαθίσταται στην Πελοπόννησο η οικογένεια των Μελισσηνών στους οποίους παραχωρείται και η περιοχή του κάμπου. Είναι η περίοδος κατά την οποία σχεδόν εξαφανίζεται η μικρή ιδιοκτησία και οι μικροϊδιοκτήτες πληθαίνουν τις τάξεις των δουλοπάροικων. Εξαιρετικά εύφορη η περιοχή, συγκέντρωσε το ενδιαφέρον για καλλιέργεια, αλλά ο βάλτος και οι αρρώστιες αποτελούσαν ανασταλτικούς παράγοντες για την ανάπτυξη οικισμών.

Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ

Οι καλλιεργητές της γης κατοικούσαν μέσα στα κτήματα, σε καλύβες αρχικά απομονωμένες μεταξύ τους. Η εντατικοποίηση της καλλιέργειας από τους φεουδάρχες ιδιοκτήτες πολλαπλασίασε τις καλύβες. Οταν οι καλύβες πλήθαιναν συγκροτούσαν οικισμό, και κάπως έτσι αρχίζει η ιστορία του Νησιού.

Στην περιοχή άρχισε να πυκνώνει η κατοίκηση και να εντατικοποιείται η εκμετάλλευση. Η σπανιότητα τοπωνυμίων με γενική πτώση ονομάτων ιδιοκτητών είναι ενδεικτική του ιδιοκτησιακού καθεστώτος στην περιοχή και της φεουδαρχικού τρόπου εκμετάλλευσής της. Ετσι μπορούμε να υποθέσουμε ότι την περίοδο αυτή εμφανίζονται τοπωνύμια που γεφυρώνουν τις ιστορικές εποχές, προσδιορίζουν τα χαρακτηριστικά της περιοχής και αποκαλύπτουν πτυχές της ιστορίας της. Στους λειμώνες (λιβάδια), μακριά από τα έλη του βάλτου, συγκεντρώνονται οι καλλιεργητές και συγκροτούν το «Λιμοχώρι». Σύμφωνα με παλαιότερες μαρτυρίες, κατά τη διάρκεια εκσκαφών σε αυτή τη συνοικία έχουν βρεθεί μικρά πηγάδια που παραπέμπουν σε εγκαταστάσεις της βυζαντινής εποχής. Θεωρώ απίθανη την παραφθορά, καθώς δεν υπάρχει κανένας λόγος, ενώ σε όλη τη χώρα συναντούμε ένα πλήθος από Λιμνοχώρια, συνήθως δίπλα σε λίμνες. Αντίθετα, βάσιμα μπορούμε να υποθέσουμε ότι το όνομα προέρχεται από παραφθορά του «λειμων-χώρι», το οποίο πράγματι δύσκολα προφέρεται. Και σημαίνει περιοχή με λιβάδια, κάτι το οποίο πρωτίστως την χαρακτηρίζει σε όλη την ιστορική διαδρομή μέχρι τους νεότερους χρόνους. Η εκδοχή αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι η περιοχή γύρω από το Λιμοχώρι μέσα και έξω από το σχέδιο πόλης (δεξιά και αριστερά του εθνικού δρόμου) ονομάζεται Παλιολίβαδα όπως προκύπτει από ένα πλήθος συμβολαίων. Από την αναζήτηση τοπωνυμίων σε όλη την Ελλάδα, συναντήσαμε άλλο ένα που είναι ταυτόσημο. Είναι το τοπωνύμιο «Λειμούρια» που εντοπίσαμε σε τοπικό λεξικό της Αγιάσου Λέσβου. Πρόκειται για λιόφυτη περιοχή της περιφέρειας αυτής σε μια κατηφορική πλαγιά. Σύμφωνα με την ερμηνεία «από τα πολλά νερά η πλαγιά λασπώνεται και μετατρέπεται σε ένα χλοερό λιβάδι (λειμώνας) εξ ου και η ονομασία της περιοχής [λειμών > λειμ + ουρί (κατάληξη όπως στήθος > στηθούρι) > λειμούρια]». Μια τέτοια παραδοχή οδηγεί και σε χρονολόγηση της ηλικίας του οικισμού. Γιατί η λέξη «λειμών» μπορεί να προέρχεται από την αρχαία και να εμφανίζεται ως λόγια σήμερα, ως «λειμώνας» όμως ήταν στοιχείο της δημοτικής μεσαιωνικής γλώσσας. Μπορούμε συνεπώς να συμπεράνουμε ότι το Λιμοχώρι ήταν μεσαιωνικό χωριό και έχει μεγάλο ενδιαφέρον η προσπάθεια να τοποθετηθεί ακριβέστερα στο χρόνο. Τη λύση ενδεχομένως θα μπορούσε να δώσει η χρονολόγηση της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου, που φαίνεται ότι είναι ο πυρήνας γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε το χωριό. Η αρχική εκκλησία είναι του 12ου ή του 17ου αιώνα; Μπορεί κάτω από τους σοβάδες να κρύβεται η απάντηση ή οι επεμβάσεις έχουν αλλοιώσει τα δομικά στοιχεία; Κάποτε ίσως μάθουμε, μέχρι τότε πορευόμαστε με εφόδιο πηγές και υποθέσεις εργασίας…

[Στη φωτογραφία φαίνεται το μήκος της παλαιάς εκκλησίας στην οποία προστέθηκε το τμήμα που φαίνεται ψηλότερο, τοποθετήθηκε τρούλος και κατασκευάστηκε καμπαναριό]